Truyền
thuyết “Đẻ đất Đẻ nước” của người Mường ở Hòa Bình kể rằng, xưa Lũng
Vân là nơi có những bản làng đang sinh sống yên bình. Một cơn hồng thuỷ
ập đến bất thần trong đêm tối đã cuốn trôi hết tất thảy nhà cửa, bản
làng, người dân, trâu bò và nhấn chìm cả rừng núi. Có đôi vợ chồng nhà
nọ bám được một chiếc bè luồng rồi vướng vào cây Bi – một cây cổ thụ
khổng lồ, rễ cây ăn xuyên qua chín sông mười núi nên vẫn vững vàng trong
cơn hồng thuỷ. Cơn hồng thuỷ rút cũng là lúc tất cả trở nên hoang sơ.
Không còn đường về, họ dựng lều ở ngay dưới gốc cây Bi để ở và sinh con
đẻ cái, phát rừng làm nương, cày cuốc thung lũng thành ruộng bậc thang,
làm cọn (guồng) để lấy nước, thuần phục thú rừng thành vật nuôi, lập nên
mường bản. Nhớ ơn cây cứu mạng, họ lấy tên cây đặt cho tên mường, hình
thành nên vùng Mường Bi ngày nay, một vùng núi rừng rộng lớn bao gồm
nhiều xã thuộc huyện Tân Lạc. Lũng Vân là vùng đất nơi cây Bi mọc trong
truyền thuyết và cũng là nơi sinh sống cao nhất của Mường Bi.
Trong ghi chép
về tập tục văn hóa các vùng Mường, Nhà văn hóa Phan Cẩm Thượng ghi rằng:
“Đường đi hiểm trở đèo dốc, nếu không có phương tiện cơ giới, thì người
ta chỉ có cách thồ hàng bằng gùi, không được bao nhiêu, ít người xuôi
lên đây buôn bán, nên thuần hàng địa phương. Vải vóc, thổ cẩm, đồ đan,
rau cỏ, củ quả, hoa trái, chim thú rừng…Đi chợ có lẽ là đi chơi, trao
đổi hàng hóa nhiều hơn. Vùng này cho đến ngày nay, người ta rất ít tiền,
thậm chí nhiều người không có tiền.”
Có lẽ vì cách trở với phần còn lại của xứ Mường Bi nên Lũng Vân được
bảo tồn khá nguyên vẹn, từ những mái nhà sàn dốc hình con rùa với đức
tin con rùa tượng trưng cho sự vững chãi đến những bộ váy của người phụ
nữ Mường. Những chiếc váy truyền thống đa phần là màu đen, đầu váy trang
trí bằng những hoa văn thổ cẩm nổi bật. Ngày nay, để phù hợp với lao
động, váy có ngắn hơn song những đường nét tinh tế trong trang trí vẫn
được lưu giữ.
Đến Lũng Vân đẹp
nhất vào thời điểm sau Tết đến tháng Tư hàng năm bởi đó là lúc có nhiều
mây bao phủ nhất. Mây bắt đầu xuất hiện từ chiều tối, đến sáng sớm hôm
sau thì tan dần và đến giữa trưa thì trời quang hẳn. Đây cũng là thời
điểm người Mường bắt đầu vào vụ cấy trên những thửa ruộng bậc thang được
ví như “tấm gương trời khổng lồ xứ Mường Bi”.
Người Mường ở Lũng Vân còn giữ được tập tục canh tác lúa trên ruộng bậc
thang theo lối truyền thống. Cụ Hà Văn Bình ở Lũng Vân cho biết: “
Người Mường chúng tôi sống các biệt nên trong canh tác lúa nương cũng
khác với người Mường ở vùng thấp. Những thửa ruộng bậc thang phải đợi
đến “nước trời”là mưa xuống mới bắt đầu canh tác. Chúng tôi gieo cấy lúa
hoàn toàn theo phương pháp thủ công nên năng suất không cao nhưng gạo
Lũng Vân ngon và thơm nổi tiếng xứ Mường. Ngày xưa, gạo ở Lũng Vân được
dùng làm đồ cung tiến các Chúa Mường nên vùng Mường Bi vẫn gọi gạo Lũng
Vân với tên gọi khác là gạo Chúa Mường.”
Đến Lũng Vân, du
khách có thể tham quan, nghỉ đêm tại nhà sàn của người Mường, cùng làm
những công việc hàng ngày với người dân hay tham gia các sinh hoạt văn
hóa cộng đồng… Ở Lũng Vân có một chợ duy nhất, nằm ngay trung tâm xã,
họp mỗi tuần một lần vào ngày thứ ba, du khách có thể đến đây để tìm
hiểu những nét đẹp văn hóa sắc văn hóa của dân tộc Mường.